نور و روشنایی يكي از عوامل فيزيكي محيط كار و منزل است كه براي رؤيت اجسام و انجام كارها استفاده میشود و وجـود آن ضروری است و در ضمن به عنوان عاملي براي ايجاد يك محيط مناسب و دلپذیر در محل کار و منزل استفاده ميگردد.
واژه نور را به عنوان انرژي تشعشعي ارزيابي شده به وسيله چشم تعريف میکنند، نور به عنوان قسمتي از طيف الكترومغناطيسي گفته ميشود كه بين طول موجهـاي 380 تـا 780 نانومتر (قسمتي از طيف امواج الكترومغناطيسي كه طول موج آن بين 760-380 نانومتر است نور مرئی میگویند) قرار دارد. منابع روشنایی به منابع نور مصنوعی و منابع نور طبیعی دسته بندی میشود.
شدت نور چیست؟
ميزان توان نور تابيده شده بر واحد سطح را شدت روشنايي گويند و واحد آن لوكس است. امروزه شدت نور را با I نشان ميدهند كه با واحد كاندلا اندازه گيري ميشود. يك كاندلا شصت برابر كوچكتر از شـدت نور ساطع شده از يك سانتيمتر مربع سطح جسم سياه در درجه حرارت 2045 درجه كلوين در جهت عمود بر سطح است.
ميزان نور يا شار نور :(flux Luminous)
ميزان نور يا شار نوري را كه از هر استراديان زاويه فضايي خارج ميشود، واحد شار نوري يا يك لومن مـينامنـد. تـوان نوري را كه منبع نور تشعشع ميكند شار نوري آن منبع ميگويند، يا عبارت از آن قسمت از تواني است كه جسم نوراني 107 تشعشع ميكند و به وسيله چشم به صورت نور احساس ميشود. آن را با Φ نشان ميدهند.
بهره نوري:
نسبت شار نوراني به توان ورودي لامپ را بهره نوري مينامند و برحسب لومن بر وات اندازه گيري ميشود.
بهره الكتريكي لامپ(Efficiency Lamp)
نسبت توان نوري خروجي برحسب وات بر توان ورودي الكتريكي برحسب وات تعريف ميشود. ارزش تبديل را 680 لومن بر وات منظور ميكنند.
مشخصات اصلي لامپ ها:
1 - شار نوري بر حسب لومن؛
2 - بهره نوري بر حسب لومن بر وات؛
3 - عمر لامپ، بر حسب ساعات كاركرد؛
4 - درخشندگي لامپ بر حسب كاندلا بر مترمربع؛
-5 رنگدهي كه عبارت از نشان دادن رنگ حقيقي اجسام رنگي در نور لامپ است.
انتخاب تعداد و نوع چراغ ها:
تعداد چراغهاي لازم و محل نصب آنها را بايد طوري انتخاب كرد كه شدت روشنايي موردنظر تأمين گـردد. در انتخـاب نوع چراغ بايد به زيبايي ظاهر، تناسب چراغ با محل نصب، هزينه اوليه و هزينه جاري نگهداري توجه شود.
چند نکته در انتخاب روشنایی مناسب:
طرز انتخاب محل و نوع چراغ بستگي به نوع كار و نحوه قرار گرفتن چراغ دارد.
در تأسيسات صنعتي سايه اشياء براي تشخيص آنها از هم لازم است. به همـين علـت روشـنايي مـستقيم بـه كـار ميبرند تا تأثير گرد و خاك روي چراغها نيز كم باشد.
در تأسيسات اداري و مغازه ها بايد نوع رنگ ديوارها و سقف معين باشد تا تأثير نور روي سطوح مشخص گردد؛ به طور كلي ميتوان گفت كه شيوه روشنايي و نوع چراغ بستگي به سليقه، قضاوت و تجربه شخص دارد. قبلاً سطوحي را كه بايد روشن گردند مشخص كرده و پخش شدت روشنايي به طور افقي و يا قائم را معين كـرده و سپس چراغهايي را كه داراي تقسيم نور معيني هستند انتخاب نمود.
در انتخاب چراغها خيرگي مستقيم و يا ناشي از انعكاس را كه ممكن است از سطوح صيقلي ايجاد شوند بايـد از بين برد و نسبت به كاري كه در محل انجام خواهد شد سايه ها را منظور نمود. به علاوه لازم است جهـت تـابش نور را معين ساخت.
جهت تابش نور مصنوعي نسبت به وضع محل در نظر گرفته ميشود. بايد به گونه ای باشد كه جهت تـابش نور طبيعي مخالف جهت تابش نور مصنوعي نباشد.
بدون سايه، شدت روشنايي 100 %خواهد بود. در صورت بودن سايه شدت روشـنايي 20 %كمينـه، 80 %بيـشينه خواهد بود.
اگر جسمي از يك طرف روشن شود، سايهاي خواهد داشت. نسبت شدت روشـنايي قـسمت سـايه بـه قـسمت روشن نبايد از حداقل 20 %و حداكثر 80 %تجاوز نمايد.
ابعاد سطوح و پخش نور منابع بايد طوري باشد كه سايه هاي مزاحم و خسته كننده را توليد نكند.
چون نور طبيعي به حالتي پخش شده ميتابد لازم است كه نور منابع مصنوعي نيز پخـش شـده بـوده و تـا حـد معمول نزديك به نور طبيعي باشد.
نور كاملاً مستقيم و جهتدار، نه تنها غيرممكن بلكه چندان هم مطلوب نميباشد.
تمركز كانونهاي روشـنايي در يـك قـسمت، درخـشندگي زيـاد از حـدي را ايجـاد نمـوده، و كنتراسـت هـاي) تباين هاي) نامطلوبي را به وجود ميآورد.
در تأسيسات بهتر است منابع نوري به طور منظم و متقارن قرار گيرند.
اغلب شدت جريان نور را تحت زواياي 5 درجه و يا 10 درجه نسبت به محور قائم اندازه ميگيرند.
زاويه خروجي نور زاويه اي است كه رأس آن در كانون نوري و ضلع آن خطي باشد كه كناره چـراغ را بـه مركـز وصل كند.
زاويه مفيد، زاويه اي است كه شدت جريان نوري تحت همين زاويه براي كار معيني پخش ميگردد. حـد اعـلاي 75×2 است.
فواصل بين منابع نوري را طوري بايد تعيين كرد كه روشنايي در محل يكنواخت گردد.
اگر روشنايي محل را با لامپ هاي فلورسنت انجام دهيم، آنها را پشت سر هـم قـرار خـواهيم داد و بـراي اينكـه يكنواختي شدت روشنايي بيشتر باشد ارتفاع نصب لامپها را بايد بلندتر بگيريم. البته فواصل بين لامپها نبايد از5/1 برابر ارتفاع مفيد بيشتر گردد.
اگر فاصلة بين لامپهاي فلورسنت در طول نصب آنها را داشته باشيم، فاصله بين دو مركز لامپ نبايـد بيـشتر از3 ارتفاع مفيد باشد.
در كلاسهاي درس خطوط لامپهاي فلورسنت به رديفهاي نيمكتها و تخته سياه عمود باشد.
اگر اتاقي تهويه مطبوع داشته باشد، لامپ ها و لوله هاي تهويه در سقف كاذب قرار ميگيرند.
در كارگاه هاي صنعتي چراغ ها با منعكس كننده به كار خواهد رفت.
اگر ارتفاع كارگاه صنعتي خيلي بلند باشد از چراغ هايي با لامپ هـاي جيـوهاي و بـا فـشار داخلـي زيـاد اسـتفاده ميشود.
در صورتي كه محلي خاص بايد روشن گردد از روشنايي موضعي استفاده ميشـود (مثـل تختـه سـياه و گـالري نقاشي و مجسمه و تابلو)
فاصله بين دو چراغ، نسبت به ارتفاع مفيد انتخاب ميشود.1 تا 5/1 برابر ارتفاع مفيد = فاصله بين دو چراغ
استفاده نامناسب از منابع نور میتواند باعث خستگي چشم، سردرد، نقص بينايي و تصادف هاي ناشي از كمي نور يا درخشندگي و چشمزدگي شود. یک منبع نور مناسب باعث زدگی چشم و ایجاد سایه های اضافی نمیشود، همچنین از نظر تولید فرکانس مطلوب است و در زیبایی محیط تاثیر به سزایی دارد.